Nadia Garnefski i Vivian Kraaij, Department of Clinical Psychology, Leiden University, Holandia

“Rob właśnie usłyszał, że ma HIV (negatywne zdarzenie). Uważa się za winnego tej sytuacji (samoobwinianie) i unika spotkania ze swoimi przyjaciółmi (wycofanie się). To wszystko sprawiło, że odczuwa smutek. Siedząc w domu, nie może przestać myśleć o swoich uczuciach (ruminacja) i uważa, że to, co mu się przytrafiło, jest totalna tragedią (katastrofizacja). Ponieważ jest przygnębiony i ma mało energii, coraz bardziej się wycofuje z codziennej aktywności. To czyni go jeszcze bardziej przygnębionym. W ten sposób, Rob znalazł się w błędnym kole.”

Ludzie mogą doświadczać szeregu silnych emocji w odpowiedzi na negatywne wydarzenia życiowe. Aby poradzić sobie z nimi, podejmują szereg strategii poznawczych i behawioralnych. Całość tej aktywności nazywana jest radzeniem sobie z trudną sytuacją. Lazarus definiuje radzenie sobie jako stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych jako krzywda, zagrożenie lub wyzwanie. W historii Roba (przytoczonej powyżej) takim negatywnym zdarzeniem była wiadomość o zakażeniu wirusem HIV. Samych przykładów sytuacji trudnych jest bardzo wiele, począwszy od pojedynczych ważnych zdarzeń, takich jak śmierć, rozwód lub utrata pracy, a skończywszy na bardziej trwałych, stresujących okolicznościach życiowych, takich jak doświadczanie przemocy równieśniczej, przeciążenie pracą lub problemy w relacjach. Radzenie sobie ze stresem odnosi się zatem do aktywności podejmowanej we wszystkich rodzajach stresujących sytuacji życiowych.

Strategie radzenia sobie można podzielić według modalności na poznawcze (co myślisz) i behawioralne (co robisz). Przykładem poznawczej strategii radzenia sobie jest samoobwinianie. Ludzie, którzy ją stosują, obwiniają siebie za to, czego doświadczyli (Rob obwinia siebie za to, że został zakażony wirusem HIV). Inne przykłady strategii poznawczych to ruminowanie i katastrofizowanie. Ruminowanie oznacza ciągłe „przeżuwanie” emocji, uczuć i myśli, które są związane z negatywnym doświadczeniem. Katastrofizowanie odnosi się do koncentracji na najbardziej tragicznych  aspektach doświadczenia. Rob z naszego przykładu stosował obie te strategie. Kolejne przykłady strategii poznawczych to: obwinianie innych, akceptacja, koncentracja na czymś pozytywnym, koncentracja na planowaniu, pozytywne przewartościowanie oraz stwarzanie perspektywy (poprzez porównanie z innymi, trudniejszymi wydarzeniami). Łącznie, w literaturze wyróżnia się dziewięć poznawczych strategii radzenia sobie. Natomiast przykładem behawioralnej strategii radzenia sobie jest wycofanie się, które odnosi się do unikania sytuacji i kontaktów społecznych, co miało miejsce u Roba. Do tej grupy strategii zaradczych należą również: dystrakcja, aktywne działanie, poszukiwanie wsparcia społecznego i ignorowanie, polegające na zachowywaniu się, jakby nic się nie stało. W sumie wyróżnia się pięć strategii behawioralnych.

Opracowano i dokonano walidacji dwóch kwestionariuszy do pomiaru poznawczego i behawioralnego radzenia sobie ze stresem, są to odpowiednio Kwestionariusz Poznawczej Regulacji Emocji [Cognitive Emotion Regulation Questionnaire (CERQ)] i Kwestionariusz Behawioralnej Regulacji Emocji [Emotion Regulation Questionnaire (BERQ)]. Pierwszy z nich (CERQ) ma adaptację w wielu językach.

Badania (przy użyciu obu kwestionariuszy) pozwoliły na zidentyfikowane mniej i bardziej adaptacyjnych  strategii radzenia sobie. W odniesieniu do strategii poznawczych: ruminacja, katastrofizowanie i samoobwinianie są uważane za mniej skuteczne, natomiast pozytywne przewartościowanie, stwarzanie perspektywy i pozytywne przewartościowanie jako bardziej skuteczne. W odniesieniu do strategii behawioralnych: wycofywanie się i ignorowanie bywają mniej, a z kolei aktywne działanie, dystrakcja i szukanie wsparcia społecznego, bardziej pomocne. Są to jednak wyłącznie ogólne prawidłowości, które mogą się zmieniać w zależności od sytuacji  i stresorów.

Wiedza o specyficznych poznawczych i behawioralnych strategiach radzenia sobie stosowanych przez  klientów może pomóc w zrozumieniu błędnego koła ich problemów psychologicznych i dostarczyć wskazówek do zmiany wzorców na bardziej adaptacyjne.

“Rob zaczął od terapii. Terapeuta ocenił poznawcze i behawioralne strategie radzenia sobie z chorobą Roba, odnotowując wysokie nasilenie samoobwiniania, ruminacji, katastrofizowania i wycofania. Wyjaśnił Robowi, że wymienione strategie nie są pomocne i mogą nawet pogłębić jego depresję, wprowadzając go w spiralę coraz gorszego funkcjonowania. Zaczęli pracę terapeutyczną nad przełamaniem wycofywania się i zmianą negatywnych wzorców myślowych, stosując techniki terapii poznawczo-behawioralnej. Po kilku sesjach, Rob zaczął znów spotykać się z przyjaciółmi i teraz czuje się o wiele lepiej“.

Zalecenia praktyczne

• Zawsze oceniaj strategie radzenia sobie u klientów obok diagnozowania ich psychopatologii. Może to dostarczyć ważnych informacji pomocnych w ukierunkowaniu
• Zapewnij psychoedukację o tym, że poznawcze i behawioralne strategie radzenia sobie mogą być częścią błędnego koła rozwoju i utrzymywania się depresji.
• Ogólne techniki z terapii poznawczo-behawioralnej, takie jak aktywacja behawioralna i zmiana negatywnych przekonań, mogą być wykorzystane do zmiany nieadaptacyjnych poznawczych i behawioralnych sposobów funkcjonowania.

Przetłumaczone przez Zuzannę Kwissę-Gajewską i Ewę Gruszczyńską