Jean Adams, Centre for Diet & Activity Research, University of Cambridge
Od października 2015, w Anglii weszły nowe przepisy nakazujące pobieranie od dużej części klientów detalicznych opłaty w wysokości 5 pensów (25 gr) za „jednorazowe użycie plastikowej torby na zakupy” – siatek, które dostaje się w supermarketach, by donieść swoje zakupy do domu. Uzyskiwane w ten sposób środki przekazywane są na szczytny cel. W pierwszych 6 miesiącach działania przepisów, ich zużycie w największych sieciach supermarketów spadło o ponad 90% (to 7 mld toreb mniej!), a dochód z ich zakupu wyniósł ponad 29 milionów funtów brytyjskich (ponad 145 mln złotych). Czytając te doniesienia, trudno nie dojść do wniosku, że ponoszenie małych kosztów finansowych może mieć duży wpływ na nasze zachowanie.
Czy stosowanie zachęt finansowych w promowaniu zachowań zdrowotnych naprawdę działa?
Jak jest ze stosowaniem zachęt i obciążeń finansowych w prowadzonym na dużą skalę procesie zmiany zachowań zdrowotnych? Pomysł na wykorzystywania pieniędzy w promowaniu aktywności zdrowotnej zyskuje na popularności. Część krajów w Centralnej i Południowej Ameryce wprowadziła programy społeczne oparte na stosowaniu zachęt finansowych, mających nakłonić matki do korzystania z opieki przedporodowej, szczepienia swoich dzieci oraz wysyłania ich do szkoły. Kobiety objęte tym programem otrzymywały rządowe dofinansowanie za każde promowane przez ten program zachowanie, które podjęły. Jest to niewątpliwie interesujący dowód na to, że stosowanie zachęt finansowych w programach społecznych może pozytywnie wpłynąć na zdrowie dzieci z krajów o niskich i średnich dochodach
Proces wdrażania pomysłu „finansowej marchewki” w programach społecznych promujących zachowania zdrowotne w państwach o wysokich dochodach przebiega znacznie wolniej. Obiecujące w tym kontekście są stale przybywające solidne dowody naukowe i pojawienie się dwóch wnikliwych przeglądów literatury z tego obszaru, potwierdzających efektywność programów opartych stosowaniu zachęt finansowych. Okazuje się, że ich skuteczność, może utrzymywać się jeszcze jakiś czas od zaprzestania stosowania gratyfikacji pieniężnych. Co ważne, niewiele dowodów świadczy o osłabianiu przez zachęty finansowe „wewnętrznej motywacji” do angażowania się w zachowania prozdrowotne. Dodatkowo, podkreśla się także pozytywny wpływ stosowania tego typu bodźców w pracy nad bardziej „złożonymi” zachowaniami antyzdrowotnymi, trudnymi do zmiany, jakim jest m.in. rzucanie palenia.
Dlaczego zatem zachęty finansowe są tak rzadko stosowane w praktyce?
Podczas gdy stosowanie zachęt finansowych w promowaniu zachowań zdrowotnych wydaje się być skuteczne w teorii, posługiwanie się nimi w praktyce może może być bardziej skomplikowane. By osiągnąć sukces w stosowaniu interwencji opartych na uzyskiwaniu korzyści finansowych, wszyscy, od decydentów odpowiedzialnych za tworzenie programów społecznych, przez pracowników je realizujących, po beneficjentów tych programów, muszą zgadzać się z jego zasadniczą ideą. Kiedy rozmawiamy z ludźmi o przekazywaniu zachęt finansowych za zaprzestanie palenia papierosów, podejmowanie regularnej aktywności fizycznej, szczepieniu się i przychodzeniu na rutynowe badania przesiewowe w kierunku nowotworów, niejednokrotnie spotykamy się z negatywnymi reakcjami. Ogólnie panuje zgoda co do tego, że gratyfikacje finansowe mogą angażować ludzi w aktywność zdrowotną. Jednak wydaje się, że silniejsze jest jednak poczucie, że zachęta finansowa jest niesprawiedliwa wobec ludzi, którzy „zachowują się w sposób właściwy” bez płacenia im za to. Niepokój budzi również kwestia możliwych oszustw i gier, jakie ludzie mogą prowadzić z systemem, by uzyskać pieniądze bez podejmowania zachowania zdrowotnego. Dodatkowo, aktualne warunki ekonomiczne mogą wpływać na ogólne poczucie w społeczeństwie, że dawanie pieniędzy nie może być opłacalne, nie ma na to środków, a ostatecznie, że gratyfikacja może dotyczyć małych kwot. Istnieje również obawa, że beneficjenci programów mogą spożytkować otrzymane pieniądze na niezdrowe produkty. Decydenci odpowiedzialni za tworzenie programów społecznych obawiają się również, że bezpośrednie zachęty finansowe nie rozwiążą kwestii szerszych uwarunkowań zachowań antyzdrowotnych, a argumenty za ich stosowaniem będą trudne do wyjaśnienia politykom i mediom.
We wszystkich przeprowadzonych przez nas badaniach jakościowych opartych na prowadzeniu wywiadów z respondentami, uczestnicy chętnie dzielili się alternatywnymi pomysłami na poprawę zachowań zdrowotnych- szczególnie poprzez edukację i informowanie. Okazało się, że stosowanie finansowej zachęty nie jest tak oczywistym rozwiązaniem dla większości osób. W rozmowach z badaczami wskazywały one na inne możliwości, które powinny być w pierwszej kolejności wykorzystane.
Co ciekawe, uzyskaliśmy zupełnie inne wyniki w prowadzonych przez nas w internecie anonimowych badaniach kwestionariuszowych. Dwukrotnie okazało się, że ludzie uważają programy promujące zachowania zdrowotne oparte na stosowaniu zachęt finansowych, za znacznie bardziej atrakcyjne niż programy bez tejże gratyfikacji. Może to anonimowość ankiet internetowych ujawniła merkantylną motywację uczestników badania? Z pewnością, możemy przypuszczać, że efekt „aprobaty społecznej”mógł wpłynąć na to, jakie przekonania na temat zachęt finansowych ludzie ujawnili w rozmowach z badaczem, uznając je za społecznie akceptowane. Zapewne, zarówno kontekst sytuacyjny, jak i kulturowy mogą kształtować te przekonania, co potwierdzają pewne dowody. Społeczne dofinansowanie zachowań zdrowotnych jest bardziej akceptowane w Stanach Zjednoczonych niż w Wielkiej Brytanii, czego przyczynę upatruje się w naturalnym łączeniu opieki zdrowotnej z pieniędzmi w tym pierwszym kraju w porównaniu z Wielką Brytanią (w której obowiązuje państwowy system opieki zdrowotnej).
Praktyczne wskazówki
Stosowanie finansowej zachęty może być pomocne w zmianie zachowań zdrowotnych, pod warunkiem, że tego typu rozwiązanie jest powszechnie społecznie akceptowane. Każdy program promujący zachowania zdrowotne w oparciu o zachętę finansową powinien uwzględniać obawy ludzi związanych z tym rodzajem oddziaływania. Można to zrobić poprzez:
- oferowanie małych zachęt finansowych, które nie sprawiałyby wrażenia „marnowania publicznych pieniędzy”,
- oferowanie kuponów na zakupy, a nie pieniędzy, by uniknąć możliwości wydatkowania środków na niezdrowe produkty,
- zapewnienie odpowiedniego nadzoru nad programem, by ograniczyć możliwość potencjalnych oszustw,
- Włączanie zachęt finansowych do szerszych programów społecznych, opartych na edukacji i informowaniu o zachowaniach zdrowotnych.
Pomocne mogą okazać się także szerokie konsultacje społeczne dotyczące zasadności stosowania zachęt finansowych.
Translation: Ewa Gruszczyńska, Zuzanna Kwissa-Gajewska
