Amy Barradell , Leicester NHS Trust Üniversite Hastanesi

Long-COVID sizin için ne anlama geliyor?

Coronavirüs 2019’a (COVID-19) yakalanan bir grup insan, akut enfeksiyonun ardından 4 haftadan fazla bir süre boyunca zayıflatıcı semptomlar yaşamaya devam etti. Genellikle hem fiziksel (örneğin nefes darlığı, yorgunluk) hem de psikolojik (anksiyete, bilişsel bozukluklar gibi) belirtiler bildirdiler. Bu semptomları yaşayanlar buna ‘Long-COVID’ diyor.

Tecrübelerime göre…

Long-COVID kliniğinde çalışmak bana, insanların yeni semptomlarını (ve semptomlarının sonuçlarını) kabul etmekte zorlandıklarını ve bunun da öz yönetim stratejilerinin önünde bir engel oluşturduğunu gösterdi. Long-COVID’den önce neler yapabileceklerine ve teşhis koyulduktan sonra hayatlarının olumsuz yönde nasıl değiştiğine odaklanıyorlar. Bu, deneyimsel kaçınmayı (duygular, düşünceler, anılar ve bedensel duyumlar gibi istenmeyen içsel deneyimleri bastırma girişimi veya arzusunu) ve insanların semptomların işlevi yerine semptomların biçimine odaklanma eğilimini gösterir (örneğin, kişinin davranışını değiştirmesi için sinyal veren beden). Bu, insanların deneyimlere açık olmadıklarını ve anı yaşamaktan çekindiklerini gösteriyor.

Ayrıca, Covid-19 nedeniyle hastaneye kaldırılan kişilerin yüzde 25’inden fazlasında taburcu olduktan 6 ay sonra da depresyon belirtileri devam ediyor. Depresyon, aktiviteden kaçınmayla (bir durumdan kaçınmakla) bağlantılı olduğu için insanların değerleriyle bağlantılı davranmadığını gösterir.

Long-COVID’de psikolojik esnekliğin rolü

Kabul ve Kararlılık Terapisinin (ACT) temel prensibi psikolojik esnekliği artırmaktır. Terapi süreci üç temel sürece dayanır: (1) deneyime açık olmayı teşvik etmek, (2) anın farkında olmak ve (3) değerlerine uygun davranışlar geliştirmek. Yukarıda açıklandığı gibi Long-COVID ile yaşayan insanlarda bu süreçlerin dengesinin bozulduğu görülmektedir, dolayısıyla bunların ele alınması önemlidir. Bu nedenle ACT, insanların yaşadıkları zorluklarla olan ilişkilerini değiştirmelerine (yani deneyimsel kaçınmalarını azaltmalarına), yeni bir ‘normal’ kabul etmelerini sağlamalarına (yani şimdiki ana ilişkin farkındalıklarını artırmalarına) ve onları kendileri için önemli olan davranışsal değişiklikler yapmak (örneğin değerlerine uygun eylemlerde bulunmak) için motive edip güçlendirmelerine yardımcı olmak için kullanılabilir. Long-COVID’de ACT halihazırda ilerleme kaydediyor, katılımcılar sağlık durumlarının iyileştiğini, hala COVID ile ilgili sıkıntı yaşadıklarını ancak genel psikolojik sorunlarla (kaygı gibi) daha iyi baş edebildiklerini hissettiklerini bildirdiler.

Long-COVID kliniğinde ACT kullanımı: Jo ile Tanışın

Jo ile ilk tanıştığımda semptomları düzenli olarak nüksediyordu. İsmimin gizli kalmasını sağlamak için Jo, Long-COVID kliniğinde birlikte çalıştığım birçok farklı insanı temsil ediyor. En zorlayıcı semptomları, günlük aktiviteleri çok zorlaştıran nefes darlığı ve yorgunluktu. Jo, semptomların sürekli tekrarlamasından korkuyordu ve bunları ağırlaştıracak her şeyden kaçınmak (yani deneyimsel kaçınma, şimdiki andan kaçınma) için bilinçli çaba gösteriyordu. Onu mutlu eden ve hayatına anlam katan faaliyetlere çok az zaman ayırıyordu (yani değerlerine uygun eylemlerden kaçınıyordu).

Seanslarımızda ACT’in her bir sürecini ele aldık:

• Bilişsel ayrışma (düşüncelere kapılmak veya inanmak yerine düşünceleri fark etmek ve düşüncelerin gelip gitmesine izin vermek) – düşünceler/duygular ile gerçek deneyimler arasında ayrım yapmak (bunların mutlaka aynı olması gerekmez!)
• Şimdiki anla temasa geçmek – şimdiki andaki duyusal deneyimleri anlamlandırmak için farkındalık stratejileri benimsemek.
• Değerlerinizi keşfetmek– yaşamlarında onlar için önemli olan alanları belirlemek.
• Kararlı eylemlerde bulunmak: Değerleriyle uyumlu davranışsal hedefler belirlemek
• Bağlam olarak benlik – ‘gözlemleyen benlik’ ile temas kurmak ve düşüncelerini onlara hapsolmadan uzaktan (yani daha doğru bir perspektiften) bakmak.
• Kabul etmek – kontrolleri dışında olan şeylerle mücadele etmeyi bırakmak ve kontrolleri dahilinde olanlara (yani kendi davranışlarına) yeniden odaklanmak.

İkinci seansta Jo, kendine temel değerleriyle uyumlu iki davranış hedefi belirledi. SMART hedefler geliştirebilmesi için motivasyonel görüşme tekniklerini kullandım.

Jo, dört hafta sonra hedeflerine ulaştığını bana gururla söyledi. Ayrıca günlük yaşamına çeşitli farkındalık aktiviteleri de katmıştı (örneğin, akıştaki yapraklar egzersizi, şükran günlüğü ve 5 dakikalık yoga). Psikolojik esnekliğinin arttığını (kişi psikolojik olarak esnek olduğunda, deneyimlediği anlık kısa vadeli duygular yerine değerlerine ve kendi temel inançlarına göre kararlar verir), depresyon belirtilerinin azaldığını ve seanslar dışında kendini yönetme konusunda güveninin arttığını belirtti.

Long-COVID’li kişilerle çalışan sağlık çalışanları için öneriler:

1. Biyopsikososyal değerlendirmenin önemini unutmayın – Kişinin Long-COVID semptomlarının karmaşıklığını ve bu semptomların sonuçlarını anlamak, hasta merkezli yönetim stratejilerini belirlemenin temelidir. “En çok zorlandığınız semptom nedir?” gibi sorular sormaktan çekinmeyin; “Nefes darlığınızın/yorgunluğunuzun/zihin bulanıklığınızın… yaşamınıza etkisi nedir?”; “Nefes darlığı/yorgunluk/zihin bulanıklığı yaşadığınızda aklınızdan hangi düşünceler geçiyor”?
2. Psikolojik esnekliği ölçün – Kabul ve Kararlılık Terapisi süreçlerinin Kapsamlı değerlendirmesi ( CompACT ), kişinin bildirdiği psikolojik esnekliğin hızlı ve geçerli bir ölçeğidir. Psikolojik esnekliğin hangi süreçlerinin artırılması gerektiğini hızlı bir şekilde belirleyebilir ve tedavi stratejisini buna göre planlayabilirsiniz (örneğin, değerli eylemlerden kaçınıyorlarsa, temel değerlerinin ne olduğu üzerine çalışıp SMART hedefler belirlemelerine yardımcı olabilirsiniz).
3. Farkındalık egzersizleri yaptırın – farkındalık egzersizleri, insanların psikolojik esneklik temellerini oluşturmalarına yardımcı olmak için ACT’te oldukça faydalı olabilir. Kişinin zorlandığı konuya bağlı olarak uygun bir egzersiz sunabilirsiniz, bunlardan bazıları:
   1. Bilişsel ayrışma – Deredeki yapraklar
   2. Şimdiki anla temas – 5 şeyi fark edin
   3. Bağlamsal benlik – Sahne metaforu
4. Güncel kanıta dayalı bulguları takip edin – Birçok sağlık probleminde olduğu gibi, Long -COVID ile ilgili bilimsel bulgular sürekli olarak gelişmektedir, bu nedenle literatürü ve klinik uygulama kılavuzlarını takip ettiğinizden emin olun. ACT kanıtları giderek artıyor!
5. Kendinize bakmayı ihmal etmeyin – Long-COVID hastalarıyla çalışmak zor olabilir, bu nedenle düzenli süpervizyon almayı veya güvendiğiniz biriyle bilgi paylaşımı yapmayı ihmal etmeyin. Bu sadece spesifik vaka analizleri için değil, hastalarla çalışırken psikolojik sağlığınızı da yardımcı olur.

[İngilizce aslından çeviren: Ulusal Editör Selen Özbek, MSc]