Dr Lee Shepherd, Northumbria University, Wielka Brytania

Professor Ronan E. O’Carroll, University of Stirling, Wielka Brytania

Professor Eamonn Ferguson, University of Nottingham, Wielka Brytania

Wiele jest historii o tym, jak przeszczepianie narządów od zmarłych osób stało się ratunkiem dla innych. Rzeczywiście, każdy zmarły dawca narządów może odmienić życie nawet dziewięciu osób. Jednak narządów do przeszczepienia jest zbyt mało. Niedobór ten skutkuje długimi listami oczekujących i śmiercią przed otrzymaniem narządu. Dlatego warto zrozumieć, jakie czynniki wpływają na prawdopodobieństwo oddania swoich narządów w wypadku śmierci.

Ustawodawstwo dotyczące zgody na dawstwo narządów

W poszczególnych krajach obowiązują różne przepisy dotyczące zgody dawcy narządów.

Domniemany brak zgody (Opt-in consent) —w tym przypadku przyjmuje się, że ludzie domyślnie nie popierają dawstwa. Należy podjąć konkretne działania (np. zarejestrować się), aby pokazać, że po śmierci wyraża się zgodę na przeszczepienie własnych narządów.

Domniemana zgoda (Opt-out consent) – w tym przypadku przyjmuje się, że ludzie domyślnie popierają dawstwo, czyli należy czynnie wyrazić wolę rezygnacji z przeszczepienia własnych narządów po śmierci. W tym celu ludzie mogą zarejestrować się jako nie-dawcy lub przekazać bliskim swoje życzenia. Niektóre rejestry rezygnacji posiadają również opcję możliwości zgłoszenia się jako dawca. Zakłada się, że każda osoba, która nie wyraziła woli bycia nie-dawcą, wyraża domniemaną zgodę na bycie dawcą. W systemach „miękkiej” rezygnacji członkowie rodziny są dodatkowo pytani o zgodę na przeszczepienie narządu. W systemach „twardej” rezygnacji przeszczepienie może nastąpić bez zgody rodziny.

Niektóre badania, w tym nasze własne, wykazały, że odsetek dawców jest wyższy w systemach domniemanej zgody niż w systemach domniemanego braku zgody. Jednak niektóre badania tego nie wykazały. W systemach zgody typu „opt-out” nadal obowiązują listy oczekujących na narządy. Ponadto odsetek żywych dawców jest również niższy w systemach domniemanej zgody niż domniemanego braku zgody. W tym pierwszym systemie ludzie mogą również mieć poczucie, że to  państwo kontroluje ich narządy. Oznacza to, że jest mało prawdopodobne, aby przepisy dotyczące domniemania zgody same w sobie rozwiązały problem niedoboru narządów.

Rola rodziny

Członkowie rodziny często są pytani o możliwość przeszczepienia narządów zmarłego. Jest to szczególnie ważne w systemach „miękkiej” rezygnacji. Zarejestrowane życzenia zmarłego pomagają członkom rodziny podjąć decyzję o wsparciu lub nie transplantacji. Jeżeli jednak zmarły nie zarejestrował swojej woli w tym zakresie ani nie omówił jej z rodziną, podjęcie decyzji może być bardzo trudne. Nawet w przypadku domniemanej zgody członkowie rodziny z większym prawdopodobieństwem zgodzą się na przeszczepienie, jeśli zmarły aktywnie to wyrażał, niż wtedy, gdy nie zarejestrował swojej decyzji. Zachęcanie osób do rejestrowania decyzji sprawi, że ich życzenia będą jasne dla członków rodziny. Może to zwiększyć liczbę potencjalnych dawców.

Czynniki przewidujące rejestrację

Na decyzje rejestracyjne wpływa wiele czynników. Wśród nich wymienia się czynniki demograficzne  Na przykład w Wielkiej Brytanii mniejszości etniczne rzadziej wyrażają zgodę i częściej rezygnują z dawstwa, a głównym celem badań jest lepsze zrozumienie przyczyn takiego stanu rzeczy. Na rejestrację w bazie potencjalnych dawców wpływają też czynniki społeczne. Faktycznie, „efekt samotnego wilka” pokazuje, że ludzie chętniej rezygnują z dawstwa po zaobserwowaniu takiej rezygnacji u innych. Dodatkowo o rejestracji decydują również przekonania. Ludzie rzadziej rejestrują się jako dawcy, gdy czują obrzydzenie na myśl o oddaniu krwi („the ick factor”) i uważają, że ciało powinno pozostać całością (integralność cielesna). Badanie to wykazało również, że ludzie częściej byli zarejestrowanymi dawcami, jeśli postrzegali oddawanie jako korzystne (np. ratujące życie, dające inne korzyści). Czasami istnieje rozbieżność pomiędzy gotowością ludzi do podjęcia działania a ich rzeczywistym zachowaniem. W związku z tym ludzie mogą chcieć wyrazić zgodę na bycie dawcą, ale ostatecznie nie zarejestrować własnej decyzji. Wywoływanie pozytywnych emocji w związku z dawstwem narządów może zachęcić osoby chętne do oddania narządów do podjęcia faktycznych działań i zapisania się do rejestru dawców.

Poznawcze przewartościowanie polega na bardziej pozytywnym myśleniu na dany temat, co pozwala na zmianę emocji. W niedawnym badaniu poprosiliśmy osoby, które nie zarejestrowały decyzji, o dokonanie przewartościowania poprzez rozważenie korzyści płynących z dawstwa (np. dawstwo ratuje życie lub nadaje sens śmierci bliskiej osoby). Stwierdziliśmy, że przewartościowanie zwiększyło chęć ludzi do zarejestrowania się jako dawca. Większa gotowość do rejestracji zwiększała z kolei prawdopodobieństwo późniejszej rejestracji.

Praktyczne zalecenia

• Prawodawstwo – istnieją mieszane dowody na skuteczność wprowadzenia zgody na rezygnację z przeszczepu (opt-out) w celu poprawy wskaźników przeszczepiania narządów. W krajach, w których obowiązują przepisy dotyczące konieczności aktywnej rezygnacji, nadal istnieją listy oczekujących na przeszczep narządów. Dlatego jest mało prawdopodobne, aby domniemana zgoda sama w sobie rozwiązała problem niedoboru dawców.
• Rejestracja życzeń zmarłego za życia – członkowie rodziny ulegają wpływom takich życzeń osoby zmarłej. Dlatego ważne jest, aby członkowie rodziny wyraźnie znali jej życzenia dotyczące dawstwa narządów. Niektóre kraje umożliwiają rejestrację zarówno osób, które chcą zostać dawcą (tj. opt-in), jak i tych, które nie chcą być dawcami (tj. opt-out). Dzięki temu życzenia zmarłego są jasne dla członków rodziny, którzy być może będą musieli podjąć decyzję, czy narządy zmarłego mogą zostać przeszczepione. Może to pomóc członkom rodziny w podjęciu tej decyzji.
• Emocje – emocje kierują decyzjami osób w kwestii zarejestrowania się jako dawca narządów. Ludzie rzadziej rejestrują się jako dawcy, jeśli mają negatywne przekonania na temat dawstwa narządów. Ludzie chętniej się rejestrują, jeśli mają pozytywne przekonania na temat dawstwa narządów. Zachęcanie osób, które nie zarejestrowały decyzji, do rozważenia korzyści płynących z dawstwa narządów, może zwiększyć ich chęć zarejestrowania się jako dawcy. Oznacza to, że być może konieczne będzie ponownie rozważenie sposobu omawiania dawstwa narządów. Skoncentrowanie dyskusji na korzyściach płynących z dawstwa narządów (np. „dawstwo ratuje życie”, „dawstwo nadaje sens śmierci bliskiej osoby”) może zachęcić ludzi do rejestrowania się w charakterze dawcy narządów.

Przetłumaczone przez Zuzannę Kwissę-Gajewską i Ewę Gruszczyńską