Karen Morgan, Perdana University Royal College of Surgeons in Ireland Medical School, Kuala Lumpur, Malezja

Robbert Sanderman, University of Groningen and Health and Technology University of Twente, Holandia

Co jest praktycznego w psychologii zdrowia?

Psychologia zdrowia to młoda, dynamiczna i szybko rozwijająca się dyscyplina psychologii. Psychologowie zdrowia skupiają się na zastosowaniu teorii i badań psychologicznych do:

• promowania i utrzymanie zdrowia oraz zapobiegania chorobom,
• zrozumienia, w jaki sposób ludzie reagują na chorobę, radzą sobie z nią i odzyskują zdrowie,
• personalizowania oddziaływań i interwencji,
• poprawy systemów opieki zdrowotnej i polityki zdrowotnej.

Psychologia zdrowia szuka zatem odpowiedzi na pytanie, co sprzyja określonym zachowaniom zdrowotnym i jak można je zmieniać w pożądanym kierunku. Analizuje również, jak przekonania i emocje są powiązane z tymi zachowaniami i ich konsekwencjami. Psychologowie zdrowia pracują zatem w różnych środowiskach i z różnymi grupami odbiorców. Obejmują one pacjentów, ich opiekunów i rodziny oraz większe społeczności, pracowników służby zdrowia, systemy opieki zdrowotnej i instytucje. Tym samym, niektóre podstawowe koncepcje z zakresu psychologii zdrowia są odpowiednie dla każdego, kto ma kontakt z pacjentami lub zajmuje się zmianą jakichkolwiek nawyków zdrowotnych.

Promowanie i utrzymywanie zdrowia oraz zapobieganie chorobom

Na całym świecie szybko wzrasta obciążenie chorobami przewlekłymi, przynajmniej jednak w pewnym stopniu proces ten nie jest nieunikniony. Badania epidemiologiczne wykazały na przykład, że pierwotne zapobieganie (np. zmniejszanie czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych) jest skuteczniejsze niż wtórne zapobieganie zgonom z powodu chorób układu krążenia u osób już chorych. Psychologia zdrowia ma ogromny wkład w redukcję czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych, identyfikując określone zachowania w populacji (np. palenie tytoniu, niewłaściwa dieta, brak aktywności fizycznej, uczestniczenie lub nie w badaniach przesiewowych) i oddziaływując na ich zmianę.

Psychologia zdrowia koncentruje się na mechanizmach psychologicznych (np. wiedzy, postawach, przekonaniach) i wpływach społecznych, które mogą utrudniać zmiany i prowadzić do utrzymywania się niezdrowych wzorców zachowań. Lepsze zrozumienie tych procesów pomaga zidentyfikować optymalne sposoby wspierania ludzi – tak, aby pomóc im uwolnić się od niezdrowych nawyków, czyli na przykład rzucić palenie lub zwiększyć spożycie owoców. Ostatnimi czasy systematycznie rozwijają się także wspomagające te działania aplikacje z obszaru tzw. e-zdrowia, a związane z nimi techniki zmiany zachowań otwierają bardzo interesujące możliwości dla zastosowań psychologii zdrowia.

Jak żyć z chorobą, jak ją pokonać

Choroba ma skutki psychologiczne, które zwrotnie mogą mieć też wpływ na zdrowie. Osoby chore mogą doświadczać stresu, lęku lub depresji oraz zmagać się z tym, co choroba może oznaczać dla ich tożsamości. Psychologowie zdrowia starają się zrozumieć, jak najlepiej wspierać osoby chorujące. W tym celu badają złożone powiązania między przekonaniami, radzeniem sobie z chorobą, efektami tego radzenia sobie oraz ważnymi zachowaniami zdrowotnymi (np. przestrzeganie zaleceń lekarskich). Psychologowie zdrowia wnikliwie analizują zatem zarówno same definicje pojęć, jak i sposoby ich pomiaru, na przykład: jak można mierzyć przestrzeganie zaleceń lekarskich? Jaki jest “wystarczająco dobry” poziom przestrzegania tych zaleceń? Budowane teorie i modele służą do wyjaśniania i przewidywania zachowań pacjentów oraz skutków tych zachowani dla ich zdrowia. Ponadto, stanowią też podstawę do projektowania interwencji w celu dokonania prozdrowotnych zmian w tych zachowaniach. Psychologowie zdrowia również starają się dowiedzieć, dlaczego i dla kogo te interwencje są bardziej skuteczne.

Spersonalizowanie oddziaływań i interwencji

Powiedzmy, że chcemy się dowiedzieć się, jak zmiana w zakresie identyfikowania celów lub umiejętności społecznych może prowadzić do poprawy samokontroli lub generowania wsparcia społecznego. Takie ustalenia wymagają znalezienia potencjalnych mediatorów tej zmiany. Mediatory rzucają światło na to, na które składniki trzeba oddziaływać, gdy chcemy osiągnąć pożądany efekt końcowy. Dodatkowo można wówczas sprawdzać, co działa najlepiej dla kogo. Załóżmy, że interwencja poznawczo-behawioralna lub oparta na uważności (ang. mindfulness) pomaga chorym na raka poradzić sobie z konsekwencjami tej choroby, ale są osoby, którym te oddziaływania w ogóle nie pomagają. Badania umożliwiają sprawdzenie, czy są to pacjenci z określonymi cechami (np. płeć, wiek czy osobowość), co w konsekwencji pozwala na spersonalizowanie pomocy psychologicznej – interwencja może być „uszyta na miarę”.

Poprawa systemów opieki zdrowotnej i polityki zdrowotnej

Sposób, w jaki lekarze, pielęgniarki i inni pracownicy służby zdrowia wchodzą w interakcje z pacjentem, może mieć znaczący wpływ na jego odpowiedź na chorobę i leczenie. Oprócz pracy z pacjentami, opiekunami i rodzinami, psychologowie zdrowia mogą zatem współpracować z pracownikami służby zdrowia. Psychologia zdrowia ma do odegrania ważną rolę w edukacji pracowników służby zdrowia, promując podejście skoncentrowane na pacjencie, poprawiające jakość życia pacjenta i ułatwiające mu podejmowanie autonomicznych decyzji w sprawach dotyczących własnego zdrowia. Obejmuje to badanie stylu komunikacji pracowników służby zdrowia oraz poszukiwanie sposobów dopasowania tego stylu do potrzeb pacjentów w celu poprawy wyników leczenia. W wielu krajach jest to obligatoryjny element kształcenia psychologicznego studentów medycyny.

Szukaj psychologów zdrowia

Jeśli masz do czynienia w Twojej pracy z opisanymi wyżej problemami i chcesz być informowana/informowany o najnowszych osiągnięciach w tym obszarze, sugerujemy, aby śledzić nasz blog psychologii zdrowia. Ponadto jeśli potrzebujesz praktycznej pomocy w swojej pracy zawodowej, skontaktuj się z Sekcją Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego albo z wybraną uczelnią w kraju (uniwersytety i uniwersytety medyczne) posiadającą katedrę lub zakład psychologii zdrowia kraju. Czego potrzebujesz? Może to być zarówno odpowiedź na nurtujące Cię pytanie z Twojej praktyki klinicznej, jak i ekspercka konsultacja dużego projektu oddziaływań czy też chęć nawiązania stałej współpracy. Psychologowie zdrowia służą fachową pomocą.

Tłumaczone przez: Zuzanna Kwissa-Gajewska i Ewa Gruszczyńska