Jean Adams, Κέντρο Διατροφής & Δραστηριότητας Έρευνας, του Πανεπιστημίου του Cambridge
Από τον Οκτώβριο του περασμένου έτους και με το νόμο, τα μεγάλα καταστήματα στην Αγγλία χρεώνουν τους πελάτες 5 πέννες (€ 0,06) για «μίας χρήσης πλαστικές σακούλες» – αυτές οι πλαστικές σακούλες που παίρνετε από τα σούπερ μάρκετ για να μεταφέρουν τα ψώνια στο σπίτι σας. Τα χρήματα που συγκεντρώνονται δίνονται σαν δωρεά από τους λιανοπωλητές για «καλούς σκοπούς». Κατά τους πρώτους έξι μήνες του προγράμματος, η χρήση της πλαστικής σακούλας από μεγάλα σούπερ μάρκετ μειώθηκε κατά περισσότερο από 90% (που είναι 7 δις λιγότερες σακούλες!) Και πάνω από 29 εκατομμύρια λίρες (€ 32 εκατ) δωρήθηκαν σε κοινωφελείς σκοπούς. Είναι δύσκολο να μην καταλήξει κάποιος στο συμπέρασμα ότι ένα μικρό οικονομικό αντι-κίνητρο μπορεί να έχει μεγάλο αντίκτυπο στη συμπεριφορά μας.
Τα οικονομικά κίνητρα για την αλλαγή της συμπεριφοράς υγείας λειτουργούν;
Τι γίνεται, λοιπόν, σχετικά με τη χρήση οικονομικών κινήτρων και αντικινήτρων, για την αλλαγή στις συμπεριφορές υγείας των ανθρώπων; Αυτή η ιδέα είναι όλο και περισσότερο πιο δημοφιλής. Ορισμένες χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής έχουν δοκιμάσει μεγάλα προγράμματα οικονομικών κινήτρων για την ενθάρρυνση μητέρων να παρακολουθούν προγράμματα προγεννητικής φροντίδας, να εμβολιάζουν τα παιδιά τους και να τα στέλλουν στο σχολείο. Κάθε φορά που επιλέξιμες μητέρες επιτυγχάνουν στις συμπεριφορές ενός προγράμματος, λάμβάνουν μια πληρωμή σε μετρητά άμεσα από την κυβέρνηση. Υπάρχουν ενθαρρυντικές ενδείξεις ότι τα προγράμματα αυτά μπορεί να έχουν θετικές επιπτώσεις στην υγεία των παιδιών σε χώρες με χαμηλά και μεσαία εισοδήματα.
Οι χώρες υψηλότερου εισοδήματος ήταν πιο αργές στο να αγκαλιάσουν την ιδέα των οικονομικών κινήτρων για την αλλαγή της συμπεριφοράς υγείας. Αλλά η εμπειρική γνώση αυξάνεται και δύο συστηματικές ανασκοπήσεις της βιβλιογραφίας έχουν πλέον φτάσει στο συμπέρασμα ότι τα προγράμματα αυτά μπορεί να είναι αποτελεσματικά και ότι τα αποτελέσματα μπορεί να διαρκέσουν για κάποιο χρονικό διάστημα μετά που έχουν σταματήσει τα κίνητρα. Υπάρχουν λίγα στοιχεία ότι τα οικονομικά κίνητρα υπονομεύουν τα «εσωτερικά κίνητρα» στη συμμετοχή σε υγιείς συμπεριφορές και τα κίνητρα φαίνεται να λειτουργούν για τις λεγόμενες «περίπλοκες» συμπεριφορές όπως η διακοπή του καπνίσματος, που μπορεί να είναι δύσκολο να επιτευχθεί.
Γιατί δεν χρησιμοποιούνται περισσότερο στην πράξη τα οικονομικά κίνητρα για την αλλαγή της συμπεριφοράς υγείας;
Ενώ τα οικονομικά κίνητρα για τις συμπεριφορές υγείας μπορεί να «δουλεύουν» στη θεωρία, η εφαρμογή τους στην πράξη μπορεί να είναι ιδιαίτερα προβληματική. Για να επιτευχθεί πλήρως κάθε παρέμβαση, όλοι πρέπει να συμφωνούν με τη βασική ιδέα – από τους φορείς χάραξης πολιτικού σχεδιασμού των υπηρεσιών, στους εργαζομένους στην πρώτη γραμμή υλοποίησης των προγραμμάτων, το κοινό και σε αυτούς που λαμβάνουν στο τέλος την παρέμβαση.
Όταν μιλήσαμε στους ανθρώπους για την προσφορά οικονομικών κινήτρων για τη διακοπή του καπνίσματος, την ανάληψη τακτικής σωματικής δραστηριότητας ή τη συμεμτοχή σε εμβολιασμούς και στον προσυμπτωματικό έλεγχο του καρκίνου, συναντήσαμε αρνητικές αντιδράσεις. Γενικά υπάρχει μια αποδοχή ότι τα κίνητρα θα μπορούσαν να ενθαρρύνουν κάποιους ανθρώπους να ασχοληθούν με πιο υγιείς συμπεριφορές. Όμως, αυτό φαίνεται να παρακάμπτεται από μια ισχυρή πεποίθηση ότι τα κίνητρα είναι άδικα για τους ανθρώπους που ‘κάνουν το σωστό “χωρίς κίνητρο. Υπάρχει επίσης ανησυχία ότι οι άνθρωποι θα εξαπατήσουν και θα ΄παίξουν’ με το συστήμα, λέγοντας ψέματα σχετικά με τη συμπεριφορά τους για να κερδίσουν μια ανταμοιβή που δε δικαιούνται. Το σημερινό οικονομικό περιβάλλον, φαίνεται να είναι πίσω από την αίσθηση ότι δλινοντας χρήματα δεν μπορεί να είναι οικονομικά αποδοτικό, ή ακόμα και προσιτό και ότι κάθε κίνητρο πρέπει να είναι μικρό σε αξία. Υπάρχει επίσης κάποια ανησυχία ότι οι δικαιούχοι θα μπορούσαν να ξοδέψουν τα οφέλη τους σε ανθυγιεινά προϊόντα. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ανησυχούν επίσης ότι τα κίνητρα δεν αντιμετωπίζουν τους ευρύτερουςς κοινωνικούς και καθοριστικούν παραγόντων των ανθυγιεινών συμπεριφορών και ότι οι παρεμβάσεις αυτές είναι δύσκολο να περάσουν στους πολιτικούς και στα μέσα ενημέρωσης.
Σε όλες τις ποιοτικές μελέτες μας, οι συμμετέχοντες ήταν πρόθυμοι να προσφέρουν εναλλακτικές προσεγγίσεις για τη βελτίωση της συμπεριφοράς σε θέματα υγείας – ιδιαίτερα μέσω της εκπαίδευσης και της πληροφόρησης. Εμείς ποτέ δεν μιλήσαμε ευθέως για αυτά. Αντ ‘αυτού, φαίνεται ακριβώς ότι η προσφορά ενός οικονομικού κινήτρου δεν είναι «προφανής» λύση για τους περισσότερους ανθρώπους, και ότι αισθάνονται ότι οι άλλοι οδοί θα πρέπει να εξαντληθούν πρώτα.
Είναι ενδιαφέρον, ωστόσο, ότι βρίσκουμε εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα όταν διεξάγουμε μελέτες μέσω του διαδικτύου. Δύο φορές έχουμε βρει ότι οι άνθρωποι βρίσκουν τα προγράμματα αλλαγής συμπεριφοράς υγείας που περιλαμβάνουν οικονομικά κίνητρα να είναι το ίδιο ή περισσότερο ελκυστικά από προγράμματα χωρίς κίνητρα. Ίσως όταν είναι προστατευμένη η ανωνυμία λόγω του διαδικτύου, οι άνθρωποι να είναι πιο άνετοι εκφράζοντας τις τάσεις τους προς το χρήμα! Βέβαια, αναμένουμε κάποια προκατάληψη «κοινωνικής σκοπιμότητας» να επηρεάζει αυτό που οι άνθρωποι αισθάνονται ότι είναι αποδεκτό σχετικά με τα οικονομικά κίνητρα σε μια ομάδα εστίασης ή σε μια συνέντευξη.
Η κουλτούρα και το πολιτισμικό πλαίσιο, επίσης, φαίνεται να έχουν σημασία και υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι τα οικονομικά κίνητρα για τις συμπεριφορές υγείας είναι περισσότερο αποδεκτά στις ΗΠΑ από ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο, – ίσως επειδή είναι απλά πιο φυσιολογικό να συνδέσουν τα χρήματα για την υγεία (περίθαλψη) στις ΗΠΑ απ ότι είναι στο Ηνωμένο Βασίλειο (η οποία έχει δημόσιο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης).
Πρακτικές συστάσεις
Τα οικονομικά κίνητρα μπορούν σίγουρα να είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να αλλάξουν τις συμπεριφορές υγείας τους. Αλλά δεν είναι καθολικά αποδεκτές. Οποιοδήποτε πρόγραμμα κινήτρων θα πρέπει να υλοποιηθεί με τη δέουσα προσοχή σχετικά με την αντιμετώπιση των ανησυχιών των ανθρώπων για αυτά τα προγράμματα. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει:
- Προσφορά μικρότερων κινήτρων για να μειώσουν την ανησυχία ότι τα χρήματα ‘σπαταλούνται’
- Προσφορά κουπονιών για ψώνια αντί μετρητών, για να μειωθεί το ενδεχόμενο οι ανταμοιβές να δαπανώνται σε ανθυγιεινά προϊόντα
- Διασφάλιση καλής παρακολούθησης των προγραμμάτων έτσι ώστε οι άνθρωποι να μην μπορούν να ξεγελάσουν το σύστημα
- Ενσωμάτωση κινήτρων σε ευρύτερα προγράμματα παρεμβάσεων που περιλαμβάνουν την εκπαίδευση και την πληροφόρηση σχετικά με υγιεινές συμπεριφορές
Θα μπορούσε επίσης να είναι χρήσιμο να ξεκινήσει ανοικτή και ειλικρινής συζητήση εντός των κοινοτήτων για διερεύνηση του πότε, πού και πώς οι παρεμβάσεις οικονομικών κινήτρων πιστεύεται ότι είναι η πλέον κατάλληλη.
Translation: Angelos Kassianos
