Karen Morgan, Perdana University Royal College of Surgeons in Ireland Medical School, Kuala Lumpur, Malaysia and Robbert Sanderman, University of Groningen and Health and Technology University of Twente, The Netherlands [Country specific additions from Selen Ozbek, Valued Wellbeing, Turkey].
Sağlık psikolojisi nerelerde uygulanır?
Sağlık psikolojisi, genç, dinamik ve hızla büyüyen bir psikoloji dalıdır. Sağlık psikologları, psikolojik teori ve araştırmayı aşağıdaki alanlarda uygular:
- Sağlığı iyileştirmek, sürdürmek ve hastalıkları önlemek
- İnsanların hastalıklara nasıl tepki verdiğini, başa çıktığını ve iyileştiğini anlamak
- Tedavileri ve müdahaleleri kişiselleştirmek
- Sağlık sistemlerinin ve sağlık politikasının geliştirilmesi
Sağlık psikolojisi şunu sorar: Sağlıkla ilgili davranışları yönlendiren nedir ve bu davranışlar nasıl değiştirilebilir? Ayrıca duyguların ve inançların bu davranışlar ve sonuçlarıyla nasıl bir ilişkisi olduğunu da inceler. Bu nedenle, sağlık psikologları birçok farklı ortamda ve farklı insan gruplarıyla çalışır. Bunlar, hastaları, bakıcıları, aileleri, toplumdaki bireyleri, sağlık çalışanlarını, sağlık sistemleri ve kurumlarını içerir. Davranışsal değerlendirmeler, klinik görüşmeler ve psikoterapötik müdahaleler yapabilmektedirler. Bu hizmetleri verirken sağlık psikologları, psikopatolojik semptomlara odaklanmak yerine bireyin hayat kalitesini artırmaya yönelik sağlık davranışı değişimi ve hastalık önlemeyi amaçlar. Sonuç olarak, sağlık psikolojisi alanındaki bazı temel kavramlar, hastalarla çalışan veya uygulamada davranış değişikliklerini teşvik eden herkes için uygundur.
Sağlığı iyileştirmek, sürdürmek ve hastalıkları önlemek
Dünya çapında yükü hızla artan kronik hastalıkların çoğu aslında önlenebilmektedir. Epidemiyolojik araştırmalar, kardiyovasküler hastalıklardan kaynaklanan ölümleri azaltmak için birincil önlemlerin (örneğin kardiyovasküler hastalık için risk faktörlerinin azaltılması) ikincil önlemlerden daha etkili olduğunu göstermiştir. Sağlık psikolojisinin belirli davranışları (örneğin sigara içme, yetersiz beslenme, fiziksel aktivite eksikliği, rutin tıbbi tarama) belirleyip onlardaki değişimi hedefleyerek toplumda hastalıkların risk faktörlerini azaltma açısından büyük bir katkısı vardır.
Sağlık psikolojisi, değişimi engelleyebilecek ve süregelen sağlıksız davranış kalıplarına yol açabilecek psikolojik mekanizmalara (örneğin bilgi, tutumlar, bilişler) ve sosyal etkilere odaklanır. Bu süreçlerin daha iyi anlaşılması insanları sağlıksız rutinlerden kurtulmak ve sigarayı bırakmak, meyve tüketimini artırmak gibi konularda desteklemek için en uygun yolları belirlemeye yardımcı olur. Bu alanda e-sağlık uygulamalarının geliştirilmesi ve kullanımı giderek artmıştır ve davranış değişimi tekniklerinin uygulamalar ve cihazlar aracılığıyla sunulması sağlık psikolojisine çok ilgi çekici bir fırsat sağlamaktadır.
İnsanların hastalıklara nasıl tepki verdiğini, başa çıktığını ve iyileştiğini anlamak
Hastalıklar, iyileşmeyi etkileyebilecek psikolojik etkilere sahiptir. Bireyler stres, kaygı, depresyon yaşayabilir veya hastalığın onların kimlikleri için ne anlama gelebileceğiyle mücadele edebilir. Sağlık psikologları, hastalıkla mücadele eden bireyleri en iyi şekilde nasıl destekleyeceklerini daha iyi anlamaya çalışırken aynı zamanda bilişler, başa çıkma, sonuçlar ve önemli sağlık davranışları (farklı popülasyonlardaki ilaç bağlılığı gibi) arasındaki karmaşık bağlantıları inceler. Sağlık psikologları önemli hastalık davranışlarının tanımlanmasını ve ölçülmesini eleştirel bir şekilde ele alırlar, örneğin: İlaca bağlılık nasıl ölçülebilir? ‘Kabul edilebilir’ bir bağlılık düzeyi nedir? Teoriler ve modeller hastalıklarla ilgili davranışları ve sonuçları açıklamak ve tahmin etmek için kullanılır ve davranışlarda olumlu değişiklikler yapmak için müdahaleleri tasarlamanın temelini oluşturur. Sağlık psikologları bu müdahalelerin nasıl ve kimler için en etkili olduğu üzerine de çalışır.
Tedavileri ve müdahaleleri kişiselleştirmek
Hedef belirleme veya sosyal becerilerdeki bir değişiklik gibi durumların nasıl daha iyi sonuçlara yol açabileceğini anlamak istiyoruz; örneğin gelişmiş öz-yönetim veya sosyal destek oluşturma; böyle bir bulgu bir arabuluculuk etkisine işaret etmektedir. Bu bulgular; müdahalenin kara kutusunu açtığı, hangi bileşenlerin etkili olduğu ve bunları değiştirebildiğimizde sonuç üzerinde bir etkiye sahip olduğunu gösterdiği için müdahalelerimizi geliştirmemizi sağlayacaktır. Ayrıca neyin kim için en iyi olduğunu bilmek de çok önemlidir. Bilişsel Davranışçı veya Farkındalık müdahalelerinin kanser hastalarının hastalığın sonuçlarıyla başa çıkmasına yardımcı olduğunu varsayalım, bazı kişilerin bu tedaviye yanıt vermediğini göreceğiz. Araştırma teknikleri, belirli özelliklere (cinsiyet, yaş veya kişilik özelliği gibi) sahip hastaların bu tedavilerden birine daha iyi veya daha kötü yanıt verip vermediğini bulmamızı sağlar. Bu, hangi tedavinin kim için en faydalı olduğunu belirlemeye yardımcı olur ve kişiselleştirilmiş bir tedavi uygulamamızı sağlar.
Sağlık sistemlerinin ve sağlık politikasının geliştirilmesi
Doktor, hemşire ve diğer sağlık uzmanlarının bir hastayla etkileşim kurma yolları, hastanın hastalığa ve tedaviye tepkisi üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Sağlık psikologları hastalar, bakıcılar ve ailelerle çalışmanın yanı sıra sağlık uzmanlarıyla da çalışabilirler. Sağlık psikolojisi, öz-yönetimi kolaylaştıran, bireylerin sağlıkları üzerinde kontrol sahibi olmalarına izin veren ve daha iyi seçimler yapmalarına yardımcı olan hasta merkezli bakımı teşvik ederek sağlık çalışanlarının eğitiminde önemli bir role sahiptir. Bu, sağlık profesyonellerinin iletişim tarzını incelemeyi ve sağlık hizmetini iyileştirmek için iletişimi hastaların ihtiyaçlarıyla daha iyi eşleştirmenin yollarını bulmayı da kapsar. Dolayısıyla çeşitli ülkelerde Akademik Hastanelerdeki Sağlık Psikolojisi Bölümlerinin yukarıda belirtilen tıp öğrencilerini eğitmesi bunun bir örneğidir.
Aşağıdaki bölüm, yazının Türkçe çevirisine özel olarak eklenmiştir. [Türkiye Ulusal Editörü Selen Özbek, MSc]
Türkiye’de Sağlık Psikolojisinin Durumu
Psikolojinin en yeni alt dallarından biri olan sağlık psikolojisi lisansüstü eğitimi, Türkiye’de birkaç üniversitede verilmektedir: Karadeniz Teknik Üniversitesi bunlardan biridir. İstanbul Üniversitesi, Kadir Has Üniversitesi gibi bazı okullar ise psikoloji yüksek lisans programları kapsamında sağlık psikolojisine yer verilmektedir. “Sağlık Psikolojisi” adı altında olmasa da çalışmaların uygulamaya yansıdığı birçok alana rastlanır: Tüp bebek tedavisindeki grup çalışmaları, huzurevi sakinleriyle yapılan psikososyal destek çalışmaları, stres yönetimi uygulamaları, Çapa, Cerrahpaşa gibi hastanelerin onkoloji servislerindeki psikoonkoloji çalışmaları bunlardan bazılarıdır. Ancak Türkiye’deki sağlık psikologlarının sayısı iki elin parmaklarını geçmeyecek kadardır; dolayısıyla bu alanda çalışan psikologların çoğu klinik psikoloji alanında uzmanlaşmıştır. Türkiye’deki sağlık psikologlarından bazıları, klinisyen olarak biyopsikososyal yaklaşımla sağlığı iyileştirmek, zihin ve beden sağlığını bir bütün olarak görüp uygun müdahaleleri kullanarak bireysel ve kurumsal danışmanlık vermektedir.
Alanın öğrencilere tanıtılması ise başka dallarda uzmanlaşmış ancak sağlık psikolojisinin önemini fark eden, ona ilgi duyan birkaç psikoloğun kişisel çabalarıyla, lisans eğitimindeki seçmeli derslerle sağlanmaktadır. Bu yönde atılacak önemli adımlardan biri psikologların yalnızca zihin sağlığına değil, hastalık öncesi ve sonrası yaşam alışkanlıkları, sağlıklı davranışların kazandırılması gibi konulara dair araştırma ve uygulama yapmasıdır. Uzman sağlık psikoloğu olmak için hem akademik hem de uygulamalı olarak verilen bir programdan geçmek şarttır. Ülkemizde sağlık psikolojisinin lisans ve lisansüstü müfredatlarda daha çok yer almasıyla alanda çalışanların araştırma, uygulama ve eğitim alanlarındaki uzmanlıkları ile sağlık sektörüne sağlayacağı katkılar insan sağlığı açısından kritik önem taşımaktadır.
Sağlık Psikologlarına Nereden Ulaşabilirsiniz
Yukarda açıklanan konularla ilgileniyorsanız ve bu alandaki son gelişmelerden haberdar olmak istiyorsanız, Uygulamalı Sağlık Psikolojisi Blogumuza göz atmanızı öneririz. Ayrıca pratik yardıma ihtiyacınız varsa kendi ülkenizdeki bir Sağlık Psikolojisi Bölümü veya Sağlık Psikologları ile iletişime geçerek yardım talep edebilirsiniz. Bu, hızlı bir soruyu yanıtlamaktan, bir sağlığın geliştirilmesi projesinde işbirliğine kadar her şeyi içerebilir.
[Translated by Turkish National Editor Selen Ozbek, Health Psychologist, MSc
Reviewed by Turkish regional editor Dr Gülcan Garip, Health Psychologist, University of Derby]
