Door Stan Maes & Véronique De Gucht, Leiden University, Netherlands

Gedurende de afgelopen decennia is de rol van individuen binnen de gezondheidszorg ontwikkeld van het ‘volgen van medische regels’; waarbij gehoorzaamheid werd geimpliceerd, tot ‘zelfmanagement’, gekenmerkt door eigen verantwoordelijkheid nemen voor gezondheid en ziekte. Dit heeft zich recentelijk nog verder ontwikkeld tot ‘zelfregulatie’, een systematisch process dat inhoudt dat men zelf gezondheidsdoelen vaststelt en gedrag verandert om deze doelen te behalen. Om het continue zelfregulatie process te illustreren hebben we het oude ‘ouroboros’ symbool (een slang doe zijn eigen staart opeet) gekozen bij deze blog.

Zelfregulatie gebeurt in fasen: (1) bewustworden van doelen en het vaststellen van doelen, (2) bewust doelen nastreven, en (3) doelen behalen, volhouden of los laten. In de volgende paragrafen illustreren we deze fasen door het voorbeeld te geven van patient John, die een hartaanval heeft gehad.

Fase 1

In de eerste fase zou men zich bewust moeten worden van gezondheidsgerelateerde (verander) doelen, en realistische en relevante doelen voor zichzelf moeten stellen. John zou bijvoorbeeld gevraagd kunnen worden: ‘hoe zie jij je herstel voor je?’, waarop hij zou kunnen antwoorden dat wandelen in de natuur met zijn kleinkind belangrijk voor hem is en dat hij weer fit genoeg wil worden om dat te bereiken. Als eerste stap zou John dan bijvoorbeeld het doel ‘korte wandelingen maken in de omgeving’ kunnen stellen. Het is belangrijk dat zulke doelen door de persoon zelf benoemd worden, en realistisch zijn gezien het huidig functioneren. Dit geeft een gevoel van eigendom waardoor eigen doelen sneller bereikt worden dan doelen die door anderen voor de patient gesteld worden. Motivationele interview technieken kunnen helpen bij het stellen van persoonlijke doelen in minder gemotiveerde personen.

Fase 2

De tweede fase bestaat uit het nastreven van doelen. In deze fase moeten mensen de veel voorkomende kloof tussen cognities (intenties) en actie overbruggen. Hiervoor is een specifiek actie plan nodig, gebaseerd op zelfreflectie, dat specificeert wanneer, waar, en hoe actie te ondernemen. In ons voorbeeld zou dit er zo kunnen uitzien: ‘Vanaf volgende week ga ik met mijn vrouw op maandag, woensdag en vrijdag om drie uur ’s middags naar de supermarkt wandelen’. Onderzoek heeft laten zien dat dit soort gedetaileerde actie plannen de kans verhoogt dat doelen gerelateerd aan lichaamsbeweging, gezond eten, en ander gezondheidsgedrag daadwerkelijk gehaald worden.

Daarnaast spelen drie regulatie mechanismen een belangrijke rol bij het nastreven van doelen. De eerste is terugkoppeling (feedback), waarbij het bewaken en evaluatie van vooruitgang een rol speelt. In ons voorbeeld kan John gevraagd worden om zijn wandelingen bij te houden, om te controleren of hij zijn doelen gehaald heeft. Het resultaat kan dan samen met John bekeken worden om succes te bepalen, of om problemen te signaleren die in de toekomst opgelost moeten worden.

Het tweede mechanisme zijn verwachtingen en voorwaartskoppelingsprocessen (feedforward), bestaand uit verwachtingen over de uitkomst (wat de patient denkt dat er gaat gebeuren als hij/zij actie onderneemt), en ideeen over zelfredzaamheid (of de patient het gevoel heet dat hij/zij het doel daadwerkelijk kan behalen). Deze verwachtingen en ideeen worden positief beinvloed door anderen te zien slagen, door vooruitgang bij het nastreven van de eigen doelen, en door steun van anderen. Medewerkers in de gezondheidszorg doen er daarom goed aan om contact met andere patienten die doelen hebben behaald te stimuleren, om de kans dat doelen worden behaald te verhogen en om te zorgen dat mensen steun krijgen bij het nastreven van hun doelen.

Het derde mechanisme bestaat uit het activeren van controle processen, om te zorgen dat de patient het nastreven van doelen volhoudt ondanks obstakels en eventuele terugval. Afleiding van het doel, bijvoorbeeld door persoonlijke omstandigheden, kan een negatief effect hebben op het nastreven van gezondheidsdoelen. Gebrek aan waarneembare vooruitgang gaat vaak gepaard met een negatieve stemming. Als dit gebeurt moet de patient ondersteund worden zowel in het omgaan met deze emoties als met herstel na de terugval, door deze aan te grijpen als leer momenten.

Fase 3

De derde fase houdt het behalen van doelen in, en het volhouden of los laten ervan. Het behalen van een doel is niet de eindfase, maar eerder een nieuw begin. Men moet aangemoedigd worden om nieuwe doelen te stellen om vooruitgang in de toekomst vol te houden. Als een doel echter onbereikbaar blijkt, is het vaak beter om dit specifieke doel los te laten en een haalbaarder doel te kiezen. In ons voorbeeld kan John bijvoorbeeld besluiten om zijn doel vast te houden, of het bij te stellen naar een korte dagelijkse wandeling met de hond. Ook in deze fase zijn verhogen van zelfredzaamheid en sociale steun belangrijke voorspellers van succes.

Veel onderzoek heeft de effectiviteit laten zien van zelf-regulatie interventies voor gezondheidsgedrag in gezonde en chronisch zieke mensen, bijvoorbeeld voor afvallen bij patienten met type 2 diabetes, lichaamsbeweging in mensen met artritis, aanpassing van de levensstijl bij patienten na een hartaanval, en voor het stimuleren van een slaap-waak ritme in mensen met chronische vermoeidheid.

Praktische tips

• Steun de patient bij het formuleren van veranderdoelen om hun gezondheid te verbeteren (bijvoorbeeld: ‘Hoe ziet u uw herstel voor u?’). Deze doelen moeten specifiek zijn, belangrijk, niet te makkelijk of te moeilijk te bereiken, en haalbaar in een bepaald tijdsbestek.
• Help de patient om een actieplan op te stellen door wanneer, waar, hoe, en hoe lang- vragen te stellen wat betreft gedrag om het doel te bereiken.
• Vraag de patient een stappenplan op te stellen met (zelf-)controleerbare stappen op weg naar het einddoel.
• Verhoog de zelfredzaamheid van de patient door voorbeelden van andere patienten die een vergelijkbaar doel hebben bereikt aan te halen, de patient aan te moedigen, en vooruitgang te prijzen. Leer de patient om te gaan met obstakels en terugval.
• Steun het volhouden van gezond gedrag, en help de patient hun doel te herdefinieren om het haalbaarder te maken, mocht dat nodig zijn.

Translated by: Anne van Dongen